مطلب ذیل چکیده سخنرانی استاد دکتر حکمت الله ملاصالحی (عضو برجسته موسسه رخسار قرآن) در «همایش علمی حکمت و بازاندیشی سنت نبوی» است که در اسفند 1385 - سال بزرگداشت پیامبر اعظم (ص) - ایراد شده است. این همایش با همکاری موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، جهاد دانشگاهی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار گردید. علاوه بر استاد ملاصالحی، دکتر غلامرضا اعوانی، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، دکتر  سید مصطفی محقق داماد، دکتر محسن کدیور، دکتر محمد مجتهد شبستری، دکتر صادق آیینه وند، آیت الله موسوی بجنوردی از سخنرانان اصلی این همایش علمی بودند.

انسان، وجودی است مرزی و ذوحد، حد جامع دو حد، ایستاده بر کرانه دو عالم، دو واقعیت، دو ساحت، دو افق و چشم انداز: آن سو، بودن و نبودن، وجود و عدم، حرکت و سکون، فراتاریخ و تاریخ، ابدیت و زمان، امر قدسی و دنیوی، عصمت و گناه آگاهی، کنش آزادی و مسئولیت انسان بودن و هیچ مسئولیتی در جهان سنگین، عظیم و هول انگیزتر از مسئولیت انسان بودن نیست: «انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه کان ظلوما جهولا.» 

انسان، برای آگاهی از مرزهای انسان بودن خویش، اینکه به حقیقت چه هست و چه نیست؛ مراد، مقصد و معنای حضورش در جهان در این نشئه ظهور، تجربه و تقدیر تاریخی چیست؛ بهای بسیار گرانی را پرداخته و هزاره های سخت و سنگین و مشقت باری را آزموده و پشت سر نهاده است. ادبیات، اسطوره ها و حیات آیینی و مدنی و معنوی فرهنگ های عهد باستانی، گرانبار از نبردها، چالش ها و تنش های وجودی سخت و سنگین و بی امان آدمی است در میان عالمی در هم تنیده از نیروهایی که از هر سو سر برکشیده و بر صحنه بازی ایستاده و حضور فعال دارند بی آنکه ماهیتی مشخص داشته و انسان به درستی بداند کارگردان و صحنه پرداز و بازیگر اصلی نمایش کیست. فرهنگ ها و جوامع بسیاری در کوره های ملتهب و آتشناک چنین تنش ها و نبردهایی در عهد باستان یکی پس از دیگری از پای افتاده و فرو پاشیدند بی آنکه موفق به تشخیص مرزها و آگاهی از حدود و معنای حضور انسان در جهان و حد انسان بودن او بشوند. انسان بهای سنگینی را در این نبرد عظیم، هول انگیز و سرنوشت ساز پرداخته است.

اساطیر و ادبیات عهد باستان هلنی گرانبار از چنین تنش ها و اضطراب های عمیقا" وجودی است. اسکلیپیوس فرزند آپولون به خشم و قهر زئوس به مرگ محکوم شده و کشته می شود چون با درمان هایش مرگ را از انسان ها دور کرده و این عمل به معنای بر هم زدن حدود انسان بودن آدمی است. حرکت و پرواز ایکاروس با بال های ساخته از موم با دست هنرمندانه معمای بزرگ دیدالوس به سوی آسمان و خورشید، فرجامش سقوط و فرو غلطیدن به قعر دریا و مرگ و ناکامی است. حماسه گیلگمش، تصویر دیگری از چندین هزاره تلاش ناکام انسان بین النهرین در عهد باستان برای آگاهی از مرزهای انسان بودن خویش است. معماری اهرام نیز چهره دیگری از تلاش ناموفق چندین هزاره تجربه تاریخی و مدنی و معنوی مصریان عهد باستان را در تسخیر ابدیت در زمان آشکار می کند.منابع حکمی و کلامی و ذوقی و عرفانی ایران عهد اسلامی نیز پرمایه و غنی از رمزها و تمثیل ها و اصطلاحات و مفاهیم مرزی و توجه عمیق حکمت، هنر، اندیشه، عرفان، اشراق و معنویت ایرانیان مسلمان بطور اخص و مسلمانان بطریق اولی است در میان سرشت مرزی و ذوحد آدمی.

اثر جاودانه و بی بدیل منطق مرغان شیخ بزرگوار عطار و عارف نیشابور از نمونه های بارز و آشکار در همین رابطه است. حافظ را از این منظر می توان وجدان بیدار و روح زنده تجربه های کرانه ای و مرزی آدمی دانست. کلام این شاعر خوش ذوق و عارف و عاشق بیدار دل آگاه، مشحون از مفاهیم و تمثیل های کرانه ای و تجربه های مرزی است؛ دایره پرگار، عدم، ازل، وجود، کرانه، کران، ابد از جمله تمثیل ها و مفاهیم کرانه ای هستند که سرشت مرزی و ذوحد آدمی را در کلام او شکار می کند: آسوده بر کنار چو پرگار می شدم دوران چو نقطه عاقبتم در میان گرفت و یا: چه کند کز پی دوران نرود چون پرگار هر که در دایره گردش ایام افتاد و همچنین: رهرو منزل عشقیم و ز سر حد عدم تا به اقلیم وجود این همه راه آمده ایم.

این تجربه های مرزی و کرانه ای در جان تابناک و هستی از خود رسته پیامبر، در ساحت و مرتبتی دیگر آشکار شده و افق می گشاید که به لحاظ وسعت، عظمت، اصالت و جامعیت هیچ تجربه دیگری با آن قابل قیاس نیست پیامبر مصداق زنده، تحقق و تعین سرشت کرانه ای انسان در دو ساحت و مرتبت به دو معناست. یکی در ساحت تاریخی و دیگری در مرتبت و مقام فراتاریخی. در ساحت تاریخی: پیامبر در مرز دو دوره، دو تجربه تاریخی انا ارسلناک شاهدا و مبشرا و نذیرا ایستاده است. شب تیره دوره ای که می بایست برچیده شده و پایان پذیرد و افق روشن و صبح تابناک دوره و امتی که می بایست دمیده و افتتاح و آغاز شود. پیامبر مدعی نیست، منادی و مصداق حقیقی است که به رسالت آن فرا خوانده شده است: نه به اراده و «مشیت» خدای اساطیرالاولین، بلکه به اراده و قدرت و مشیت خدای یگانه و راستین و پیش از آن که کسی را مخاطب خود قرار دهد، خود از پیش مخاطب یگانه قرار گرفته و به رسالت و ابلاغ مبعوث و فراخوانده شده است. پیامبر مومن به پیام و کلامی نیست که به بشارت و نوید آن به انسان ها دعوت شده است؛ بلکه خود مصداق زنده حقیقت و حقانیت پیام و کلامی است که منادی آن است. این همان ساحت فراتاریخی تحقق یافته پیامبر است. به تعبیر مولانا:

پس محمد صد قیامت بود نقد                زانکه حل شد در فنای حل و عقد

زاده ثانیست احمد در جهان                  صد قیامت بود او در عیان

زو قیامت را همی پرسیده اند                ای قیامت تا قیامت راه چند

با زبان حال می گفتی بسی                 که ز محشر حشر را پرسید کسی

بهر این گفت آن رسول خوش پیام           رمز موتوا قبل موت یا کرام

همچنانک مرده ام من قبل موت              زآن طرف آورده ام این صیت و صوت

پس قیامت شو قیامت را ببین                 دیدن هر چیز را شرط است این

چنین است سرشت و حضور کرانه ای پیامبر در مرز دو عالم، پیامبر در مرز دو عالم در کرانه های وجود شاهد و مبشر و منذر از احد تا ابد ایستاده است. سهم هر یک از ما در این عالم، در این نشئه حضور، تجربه و تقدیر تاریخی در ارض هبوط، در عالم ملک یک مرگ و تولد بیش نیست؛ لکن زادن و زیستن و بودنی نیز هست که در آن مرگ و زوال راه ندارد. این همان تولد روحانی و بیدار شدن جان علوی آدمی است در جهان، حقیقتی که مقدم بر واقعیت تن آدمی و حضور تاریخی اوست. پیامبر مصداق جان علوی و قدسی بیدار شده در آدمی است. جانی علوی که ظرفیت، قابلیت و آمادگی پذیرش و نیوشیدن کلام، اراده و قدرت یگانه را یافته است.

 نوشته شده توسط در جمعه 88/11/2 و ساعت 8:24 صبح | نظرات دیگران()