مفسران ساوجبلاغی کلام وحی

حسین عسکری- دانش آموخته کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی

«قرآن» حاصل ارتباط خداوند با بشریت است که از طریق وجود پاک و سلیم حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی(ص) خطاب به همه مردمان آن عصر تا آخرالزمان نازل شده است.سخن قرآن از سنخ سخن بشر نیست بلکه مبدایی والا و کامل دارد که کارکردش تامین خیر و صلاح برای بشر سرگردان این کره خاکی است. به عبارت دیگر این کلام نیامده است که فقط در میان اوراق مکتوب شود بلکه یک برنامه زندگانی است که به واسطه عمل به آن سعادت همه جانبه و فراگیر بشر تضمین می شود. قرآن مملو از ظرایف، دقایق، نکات غامض و ویژگی هایی است که با گذشت زمان از افق نزول، شرح و بسط معنای مورد اراده خداوند اندکی سخت می شود. بدون تردید از همان آغاز نزول قرآن، در زمان حیات پیامبر از خود آن حضرت معانی آیات را می پرسیدند اما پس از رحلت ایشان علیرغم فهم ظاهری قرآن، در استخراج مفاهیم و مقاصد بلند آن اختلافات فراوانی پدیدار شد. از این روی مردم هیچگاه از تفسیر صحیح بی نیاز نبودند. بدین سان و براساس دلایل پیشین گفته، علم «تفسیر قرآن» پدید آمد. در یک جمله می توان علم تفسیر را دانستن مقاصد و معانی و اغراض گوناگون قرآن تعریف کرد که به میزان طاقت و توانایی بشر برایش مکشوف می شود. پس از پیامبر راه تفسیر قرآن به اهل بیت (ع) و در اهل سنت به صحابه منتهی شد. در تشیع تفسیر قرآن پس از غیبت آخرین معصوم نیز ادامه یافت و متوقف نشد، چون زندگی ادامه داشت و مسایل جدید روزگار و نیازهای متنوع فکری و فرهنگی اقتضا می کرد که از کلام وحی، سخن آخر شنیده شود.

در همین راستا شهرستان ساوجبلاغ ، مفسران سخت کوش و پاک طینتی در سپهر علمی خویش پرورانده است که تعداد این مفسران و عمق  تلاش آنها در فهم مضامین پیچیده قرآن ، نشان دهنده میزان معرفت و خلوصشان در این تکاپوی معنوی است. به جهت احترام به این کوشندگان فهم کلام وحی در تاریخ و فرهنگ دینی ساوجبلاغ که قلب خویش را از معارف ناب سرچشمه دین (قرآن) سیراب کردند، این تفاسیر را معرفی می کنیم. پیش از پرداختن به این معرفی، یاد می کنیم از حافظان طالقانی کل قرآن کریم از جمله «سیدجعفر آل طالقانی»، «شیخ میرزا اسماعیل طالقانی»، «فراقی طالقانی»، «نظرعلی طالقانی» و همچنین ادای احترام می کنیم به پیشکسوتان ترجمه و پژوهش قرآنی در ساوجبلاغ: محمدحسین گورانی (مترجم قرآن به سبک محشی به خواص سوره ها) و حاج حسن بیگلری فشندی (از اساتید قرآن پژوه و صاحب کتاب سرالبیان فی علم القرآن). از دیگر نکات نغز و دلنواز این نوشتار، نقش و سهم علمای روستای برغان در عرصه تفسیر قرآن است که همچنان در تاریخ ساوجبلاغ ماندگار و ستودنی است، خاندانی علمی که «تفسیر» علم غالب علمایش بوده است:

1- تفسیر ابوالحسن بن عباد طالقانی: پدر «صاحب بن عباد »که کتابی در احکام قرآن با استناد به نظرات مشرب کلامی «معتزله» نوشته که امروزه اثری از آن در دست نیست. او از علمای قرن چهارم هجری است. 2- تصحیح تفسیر مجمع البیان / میر حکیم طالقانی: از علمای قرن یازدهم که در سال 1098 قمری تصحیح «مجمع البیان فی التفسیر القرآن» مرحوم شیخ طبرسی را به انجام رسانید. 3- تفسیر القرآن الکریم / شیخ محمدکاظم طالقانی: از بزرگان علمای شیعه در عصر صفوی که علم تفسیر را از علمای هم روزگار خود مانند«شیخ بهایی»،«میرداماد» و «میرفندرسکی» و دیگران فرا گرفت. او تفسیر خود را به زبان عربی و پس از ذکر احادیث در شرح و بیان بعضی از آیات شریفه با مسایل فلسفی و عرفانی آمیخته و به طرز نیکویی آنها را شرح داده است. می توان سبک وی را در این تفسیر، جمع بین احادیث نبوی و ائمه اطهار و تفسیر قرآن با قرآن و بحث های فلسفی و عرفانی و ادبی و کلامی خواند که در نوع خود کم نظیر است. از محمد کاظم طالقانی، تفسیر دیگری بنام «منافع القرآن» ذکر کرده اند که در آن به خواص و منافع سوره های قرآن و ثواب قرائت هر سوره پرداخته است. 4- تفسیر نورالتوفیق و کشف التدقیق/ ملامحسن نحوی: تفسیر مورد اشاره در چهار مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه کلامی نوشته شده است. این اثر  که در نوع خود کم نظیر است از بهترین میراث مکتوب علوم قرآنی از قرن دوازدهم هجری محسوب می شود. یک دوره از این کتاب به خط مؤلف در کتابخانه ملا محمدصالح برغانی (کربلا) و نسخه جلد نخست که شامل ثلث قرآن است ، در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی (قم) نگهداری می شود. 5- تحفه الابرار فی تفسیر القرآن /ملامحمد ملائکه برغانی: وی از علمای قرن سیزدهم است که این تفسیر را در دو مجلد بزرگ به زبان عربی و به شیوه کلامی نوشته است و در تفسیر بعضی از آیات قرآن که امکان عنوان کردن مباحث عقلی وجود داشته به طور گسترده وارد بحث های فلسفی شده است . نسخه اصلی این تفسیر به خط مؤلف در نزد نوادگان او در روستای برغان نگهداری می شود. 6- کنزالعرفان فی تفسیر القرآن/ علامه محمدصالح برغانی: از علمای قرن سیزدهم که این تفسیر را به زبان عربی و در 27 مجلد بزرگ نوشته است. همه نسخه های آن امروز در دست می باشد. شیوه علامه برغانی در این تفسیر چنین است که پس از ذکر چندین آیه از قرآن به تفسیر آنها می پردازد، سپس در آیات فقهی به شرح احکام آیه بر مبنای مذاهب اربعه اهل سنت پرداخته، سپس برابر حجیت فقه جعفری استدلال می کند. در شرح اعراب کلمات قرآن به بحث های باریک زبانی و ادبی پرداخته و به اشعار مناسب از قدما استناد می کند. آیات ناسخ و منسوخ را معرفی می نماید و اسباب نزول و مکان نزول آیه را نیز روشن می سازد. از علامه برغانی آثار دیگری در علوم قرآنی و تفسیر بجا مانده است که عبارتند از: اسرار القرآن ،معدن الانوار و مشکاةالاسرار در یک جلد،مفتاح الجنان فی رحل القرآن که به «تفسیر البرغانی» نیز معروف است (در  8جلد به زبان عربی)، بحرالعرفان و معدن الایمان در 17مجلد که به «تفسیر الکبیر» نیز شهرت دارد. او دوران پایان عمر خویش را در کربلا و نجف گذراند و در این مدت کتابخانه بزرگی در شهر کربلا تأسیس کرد که هم اکنون به نام  وی مشهور است. 7- لوامع التنزیل/ شیخحسن صالحی:از مفسران قرن سیزدهم که فرزند علامه برغانی است. او تفسیر مزبور را در دو مجلد بزرگ به زبان عربی و به شیوه روابی و کلامی نوشته است. در این اثر به هنگام تفسیر آیات قیامت به مسائل حاد مورد بحث آن عصر در زمینه معاد جسمانی و روحانی و اوصاف قیامت و خلقت آسمان ها و... می پردازد و از طریق عقل و روایات آرای فرقه «شیخیه» را مورد نقد قرار می دهد . نسخه اصلی این تفسیر در کتابخانه علامه برغانی در کربلا موجود است. 8- تفسیر صالحی برغانی/ میرزا عبدالوهاب صالحی: از مفسران قرن سیزدهم و از فرزندان علامه برغانی ، متخلص به «رضوان» که تفسیر مزبور را در چند مجلد کوچک و بزرگ به زبان عربی و به شیوه فلسفی و کلامی نوشته است. او بخشی از آیات را که مورد توجه اش بوده، همانند برزخ ، روح ، معاد جسمانی و روحانی که از مباحث مناقشه بر انگیز آن عصر بوده را با مشرب عرفانی، فلسفی و روایی مورد تفسیر قرار داده است. 9- تفسیر ملاعلی قارپوزآبادی: از مراجع تقلید و مفسران قرن سیزدهم که این تفسیر را در دو جلد به زبان عربی از سوره «یس» تا آخر قرآن، به رشته تحریر درآورده است. او از روایات و احادیث ائمه(ع) بسیار استفاده کرده است. نسخه اصلی این تفسیر در نزد ابراهیم وحید (از نوادگان آن مرحوم )موجود است. 10- اسرارالتنزیل فی تفسیرالقرآن/ شیخ موسی صالحی: از مفسران قرن سیزدهم و از علمای عصر قاجار که این تفسیر را در دو مجلد به زبان عربی و شیوه کلامی و روایی شامل تمامی قرآن نوشته است. او در این تفسیر از نکات تفسیری پدرش علامه برغانی بهره برده است. 11- فیض الاذهان فی تفسیر القرآن/ سیدموسی آل طالقانی: از علمای قرن سیزدهم که این تفسیر را در 9 جلد نوشته است. 12- تفسیر فاتحة الکتاب/ ام کلثوم برغانی: از زنان مجتهده و مفسر قرآن در قرن سیزدهم ، فرزند شهید ثالث و همسر میرزا عبدالوهاب برغانی(صاحب تفسیر صالحی برغانی)که سوره فاتحة الکتاب را به طرز زیبایی تفسیر کرده است. 13- مفصل البیان فی علم القرآن /شیخ آقا محمد  تهرانی ساوجبلاغی: از علمای قرن چهاردهم ، ساکن در روستای تنکمان (از توابع شهرستان نظرآباد) که این تفسیر را به زبان فارسی در 10 جلد در ترجمه و شرح تفسیر «مجمع البیان» شیخ ابو علی طبرسی (از علمای قرن ششم ) نوشته است. او به هنگام ترجمه فارسی تفسیر طبرسی اضافاتی به آن الحاق کرده است. سه مجلد اصلی این تفسیر به خط مؤلف در کتابخانه دانشگاه تهران نگهداری می شود. 14- تفسیر صالحی/ شیخ محمدعلی صالحی : از مفسران قرن چهاردهم و از اساتید حوزه علمیه قزوین که تفسیر مزبور را به زبان های فارسی و عربی نوشته است. مؤلف در این اثر بعضی از آیات و سوره های مورد نظر را بیان کرده و سپس با مشربی ملایم به نقد فرقه های شیخیه و بابیه پرداخته است. این تفسیر از جمله تفسیر هایی است که مشاجره ها و برخوردهای خونین عقاید مذهبی قرن سیزدهم را منعکس می کند. 15- آیات الاحکام فشندی /شیخ محمدعلی فشندی: از علمای حوزه علمیه قزوین در قرن چهاردهم که  300 آیه قرآن که بار معنایی فقهی دارند را ضمن استخراج ، تفسیر کرده است. 16- التبیین فی شرح آیات المواعظ و البراهین / شیخ میرزا ابو تراب شهیدی: از مفسران قرن چهاردهم قمری که نوه شهید ثالث برغانی می باشد. او تفسیر مذکور را در 5 مجلد بزرگ به زبان فارسی نوشته است. مفسر در تفسیر خود از شیوه قرآن به قرآن و نیز روایات استفاده کرده است و سعی نموده در بعضی از موارد مطالب فلسفی را با آیات و روایات عجین نماید. میرزا ابوتراب اثر دیگری به نام «تفسیر آیه نور» دارد که در سال 1331خور شیدی در تهران به چاپ رسیده است. 17- تفسیر رفیعی/ آیت الله سید ابوالحسن رفیعی: از علمای برجسته قرن چهاردهم قمری و از اساتید امام خمینی (ره) و علامه حسن زاده آملی که این تفسیر را طبق مذاق فلسفی و عرفانی خویش، با انتخاب بخش هایی از قرآن کریم نوشته است. آیت الله رفیعی اثر دیگری به نام تفسیر آیه «الر تلک آیات الکتاب الحکیم» دارد که در بیان تفسیر آیه اول و دوم سوره «یونس» است. 18- تفسیر سوره واقعه و آیه مقعد صدق/ شیخ حسن برغانی: از مفسران قرن اخیر که این تفسیر به  منظور اثبات جسم برزخی با شیوه عرفانی و فلسفی به رشته تحریر در آورده است. او در سال 1401هجری قمری در گذشته است. «فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر» آیه آخر سوره «قمر» است. 19- پرتوی از قرآن / آیت الله سیدمحمود طالقانی: او این تفسیر را به منظور آوردن قرآن به صحنه زندگی مسلمانان به ویژه جوانان و تحصیلکردگان دانشگاهی، بدون مراجعه به هیچ منبع و مرجعی نوشته است. قسمت فراوانی از این تفسیر در زندان قصر (تهران) به وسیله او ارایه شده است. وی برای روشن کردن حقایق قرآنی هر بار از زاویه ای بدانها می نگرد و از نور ایمان درون ، پرتوی بر آنها می افکند و محدود و پایبند به هیچ شیوه خاص نیست، گاه از زاویه روایات معتبر اهل بیت(ع) و گاه از فراخنای عرفان و اشراق و گاه از روزنه علوم تجربی و انسانی و ریاضی و گاه از پنجره فلسفه و کلام و گاه از در علوم اجتماعی و سیاسی و گاه از بعد لفظ و کلمه و عدد بدانها می نگرد و هر بار توشه ای زندگی بخش تر به مشتاقان و شیفتگان ارزانی می دارد.    

منابع: جمعی از نویسندگان، دایرة المعارف تشیع ، ج 2و 3 و4،تهران: نشر سعید محبی،سالهای مختلف/ سیدشهاب الدین حسینی،نگاهی نو به تفسیرالمیزان ،تهران: انتشارات نورگستر،1380/ رضا صمدیها ،فرزانگان علم و سخن قزوین ،قزوین: نشر بحرالعلوم ،1379/ سید محمدتقی میرابوالقاسمی، تاریخ و جغرافیای طالقان ،تهران : نشر ندا ،1372/ اسماعیل یعقوبی ،آشنایی با مشاهیر طالقان،تهران : انتشارات محسنی ، 1375/ هیئت مولفان، نگرش نوین بر تاریخ و علوم قرآنی،تهران :بنیاد قرآن،1380/ میرزا محمدعلی مدرس تبریزی ،ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب،تهران: نشر خیام، 1369.